U
UBILLADA / IE
Arrainak ur-azalean ateratzen dituen ubil txikiak. Konparazioan, edozein mugimendu edo iskanbila.
- arraiñe ubilladatan agertu de
- ubilladatan atrapaiko antxobie ezan da
- zelako ubilladie on da ba
- andra guztidxek tuez ubilladan
UDXEK
Oiak.
- udxek takotez geixotute
- agine atara doten lekuen dakot udxe infestata
- udxek ondo okitxeko bikarbonatogaz garbitie da ona
Azkuek eta L.M.M. k oi jaso dute eta badirudi kasuistika dela honen erabilera. P.M.k Laburdin jaso du oiak pluralean. Bermeon, beste aldaera bat ere erabiltzen da alternantzian, oidxek.
Sarri gertatzen den bezala oi → u egin da.
UDXOLA / K
Uholdea.
- gure erridxen hainbeste bidar on diez udxolak
- oiñ hogei urteko udxolak Taraska be idxe tapa ein zauen
UFALA
Umeen hizkuntzan ureta sartu edo bainatu.
- ia laztana erdu ufala eitzen bañerara
- erdu ufala eitzen uretara bero dau te
- *bestela zauz berton, ufala-ufala!
UFO / UE
Mozkorra.
- ufo matxuegaz. etor da biarrera
- zelako utfue dakot ba, ondiño kendu barik dakot
- eskerrak konturatuten zarana ufue dakozule
UGARRA / UGERRA
Zikinkeria. Lohia.
- ugarrak dxango zaitxuz alabatxi ezpazara garbitxuten
- zer dakot ugarra etzien ba, ia noix kentzien doten
- ugarragaz itxota bixi diez or
- kokoteko ugerra kenduixu, ugerra kendu
UKUNDO / UE
Ukalondoa.
- ukundo andiko gixonakaz dako amistadie, da bidxar edo etzi, biar badau be, an dako
- mutil koitxaue Persikora dxun biar dau, ukundorik eztauie okiñ dxe
- gaur ukundue eztakona galdute dau
- ara, ezu ikusten, ukundue dakotenak Bermion eitxen dauiena zerbezidxue
ULEPO
Ile asko daukana. Baina peioratiboan ere esaten da, baita irain txiki baten moduan ere.
- txo, ulepo, ebaik ori ulie
- ulepo diñotsazu ta soidxe labana okiñ
- aurreitxik ba, ulepo dan ilusiñue emoteko
UNADA
Une.
- unada baten pentsa dot bienganera dxeusiko naiela
- euririk eztauen unda baten dxungo nai ogidxe bille
- zelan zauz ba? Unadatxuek oten diez obeto nauenak
UNDIDU
Erabat bustita.
Aditz funtzioan:
- zer dabilzu txiperragaz ba, undidu nozu te
- da ni bakarrik ez, auri enbrie be undidu zu
- atrapa doten zaparradiegaz undidu ein nai
- neure lagunek pe undidu undidu eiñ dxiez
Adberbio funtzioan:
- bota txuzen truxuekaz, undite ainega diez etzera
- undite bakarrik ez, undimiento generalak atrapa gaitxuz
- bakixu zer ein dxosten ela? Bañeran barruen sartun imie ta undite bota etzera
UR LOTUE
Energia gabeko pertsona.
- manie, gauzek eitxeko dauz te; nongo ur lotue zara
- benetan da ur lotue, ernega be eztau eitxen
- txikitxen ur lotue ezaten ezan da, baie oiñ beitu, urten utse da
URBERINKATUNTZIDXE
Kokots irtena.
- eztakixu urberinkatunuidxe nori esaten tsoien? Okotza urtena dakonari
- benetan da urberinkatuntzidxe, aren okotza Mundekaraiño due ta
URDILLENA
Urdailekoa. Analogiaz: Angustia. Beldurra.
- aurrek gauzek entzuten dotezenien telebisiñuen, urdillena be sartun eitxen dxast
- urdillena kentzieko. kotoi zati andi bet koñakaz bustitxe bertan imitxie da onena
- urdillena sartun de nator alabatxu, zer entzuteko gauzen be eztakigu, gixonak ill ei dau andrie
URDIÑ / DXU
Ugerra. Ugertuta.
- onek erropiek urdiñe dako, eztaitx non eiñ dxoten
- etzeko tresna guztidxek dakotez urdindxute
URE LEZ
Erraz jabetu gauzekin, batez ere eskolako gaiekaz. Nork ez du esan eskolan, ikasgaietan ez daukala arazorik ura lez dakizkielako?
- orrek leziñuek nik ure lez dakitzez
- nire alabiek ure lez esaten txuz gauze guztidxek
- neure amumak pe ure lez dakidxela erderaz esaten dau
UREN IXO
Urari ihes egitea.
- ori imie uren ixo da, plaidxen be uretaik asau ibilltxen da
- arpidxe garbiteko be kalamatrikek ezaten diez gure etzien, uren ixo da ta
URIKUE
Hospiziokoa.
- ontxerarte eztau dxakin urikue danik
- urikue da, baie euren apilleduek emon tsoie
- ezango da urikue, baie igarri be ezta eitxen; bestien beste gure tsoie
- eurek ez zauien imerik okin da uritxik ekar zauien
URKARO
Garbitzeko ura gustatzen ez zaion pertsona edo animalia.
- oneri katuri ez dxatzo gustaten garbitxutie, urkaro utse da
- egidxe esateko, neguen neu be urkaro nai
- neure gixona be urkarotxue da
URKETUTE
Diruaren faltaz, estu, larri, urkatuta bizi.
- geure denpora guztidxen bizi zan gariez urketute
- orduen nor ezta bixi izan urketute ba
URRIELAKUE
Pertsona oso fina, langilea eta garbia.
- berori andrie diruei aixie emoten, da bera gixona urrielakue
- berorren gixonan ama be urrielakue ezan da
URRIEN BITSE LAKUE
Pertsona oso fina, langilea eta garbia.
- berori andrie diruei aixie emoten, da bera gixona urrien bitse lakue
- berorren gixonan ama be urrien bitse lakue ezan da
URRIEN BITSE LEZ
Oso garbi jarri.
- gauzek imitxen dotez nik, urrien bitse lez, ez beste batzuk lez
- urrien bitse lez itxiko zuz, baie laster ikusiko zu zelan dauzen
URRUBURUE LEZ
Norabidea galduta. Noraezean.
- dxai guztidxetan ibil gariez urruburue lez, barrakatatik Lamerara da Lameratik goiko plazara
- ez ibilli urruburuen moduen, ara ta ona; gelditxu leko baten
- bestela gabiltzez berton urruburuen antzien, iñuzentien arpidxegaz
URRUMADIE
Burrunbada. Marruma.
- ikaratute pasa dot gau guztidxe aixien urrumadiegaz
- itxosuek pe zelako urrumadie eitxen ezan dau ba
- aurreko arbolak pe urrumadaka asmaten ezan diez
URRUN DA FITX
Betiko haserretu.
- mutillek esan dotso enbrieri eztauela gure beragaz ibilli, da urrun da fitx eintso
- nik zugaz eztot gure tratorik, urrun da fitx
- zuk niri urrun da fitx? Ez, neuk zeuri urrun da fitx
Ingelesezko run and feet esalditik etor daiteke, edota agian, Iparraldeko fite → fitx bihurtu delako.
URRUNGUEN
Duela gutxi.
- urrunguen dxun gariez Bilbora pelikulie ikusten
- noix ein zu ori eridie ba? Urrunguen
- aspaldidxon eztot ikusi zueneko ama. Ba urrunguen on da amen
- urrunguen esan dost erregalue eingostela neure egunien
URTENA
Gazte soltea.
- urtena dot ori imie, gauerik gauerdi dabill dxe
- bai ikusten dot urteneidxe dana
- utena danari zazpi giltzegaz sarratu atie
- oraingo imiek danak tiez urtenak
Azkuek atrevido, osado definitzen du. Gainera, Bermeon gazteak bakarrik dira urtenak.
URTU
Desagertu.
- amen okiñ dxoteam libruek urtu eiñ dxiez, ia nok artun txuzen
- amen etzien dana urtuten da, iriltxuek badabiltzez gero
USEINE EMON
Zerbaiten usaina eman giroari, adibidez jai usaina.
- asi de kalien dxai useine
- da ezpadau be geuk emongo tsagu udebarri useine
- garbi useine emon bitsagu etzieri, iñor datorrenien asma deidxen
USIN BAKO LORIE
Gatz gabeko pertsona.
- arek esan dotso enbrieri, usin bako lorie dala
- usin bako lorie zara alabatxi, artungo dozu moldie?
- ni naiela usin bako lorie? Da zu zer zara? Singanoria ederra zu
USIÑ TXARRA
Zerbait txarra gertatuko den sumoa.
- usin txarra artunde on diez, aurreitxik ez dauie atrapa suspentsuen
- usiñ txarra dau amen, zeuzer pasa biar dau
USO / UE
Alua.
- usue aziko zu zuk treberie baiño andidxaue
- an dakozuz arek aizte bidxek usue azten
- zer daku dxateko ba? Zeure usue
- usue errefreskaten guez plaidxera
Txoriaren izenak beste esanahi bat hartu du, Kintanak eufemismo utilizado entre muchachos para indicar la vulva dio. Beraz ez da zehatza, Bermeon edonork erabilizen baitu.
USO BERO
Gizonzalea den emakumea definitzeko erabiltzen den hitzetariko beste bat.
- ezan dan uso-berogaz, zelan arrapa dau bera mutille ba?
- Benidorrera dxun danien ezetu dau, da berari mutilleri ez dotso lez ardure uso-bero bat ezan badan be
- nire gixonagaz dabillela? Lixie lez kenduko tsat azala uso-bero txarridxorreri
USO KOZIÑERIE
Sukaldaritza lanetan aritzen den pertsonari esaten zaio, baina peioratiboki.
- amen gure uso koziñerie, ia zetan imintxen dozuzen indxabak gero, beste egunekuek txarto on diez da
- txarto on badiez be zeuk dxan zuz, ze ni kategoriko uso koziñerie nozu
USO ZARRA
Malezia handia daukan emakumea.
- zu zara uso zarra, erroparik onenak zeuk gorde da niri zantarrenak emon
- zuk bakixu zer dakozun, usue zarra, zuk dakixu larreidxe
- a da uso zarra, amari txe aitxeri majo esaten tso arek, gero berari itxitxeko erentzidxe
USUBILLUE
Buila. Zalaparta.
- zeuzer pasaten da Lameran, usubillue dau te
- alako baten usubillue, dxun gariez zer pasaten dan da ime bat beringanien tunbeta, konorte barik
- dxaidxetan usubillo asko oten da, lorik pe ezin zu eiñ
- on dan usubilluegaz, balkoiko atiek ela bentanak pe sarratute ein biar lo
Hitz hau konposatua da eta badirudi, bigarren elementua pilloa dela. Hau hipotesi bat da.
uso + pilloa → usobilloa → usubillue.
Usobillo aldaera Mundakako Otxoluaren zita bat aipatuz jasotzen du eta honen esanahia antzekoa dugu.
UTS ALA BET
Bai ala ez, igarri ala ez, aurkitu ala ez.
- Dakarrera dxun gariez, uts ala bet, baie utse ezan da ta etzera etorri gariez
- arriesga ein bide, uts ala bet, topa edo ez topa, mohidu ein bizara
UXUXUE LEZ
Presaka ibili, arin hara eta hona. Uxuxue itsasoko tsoria da. Hara eta hona ibiltzen da arrain txikiak harrapatzen. Konparazioan pertsonei aplikatzen zaie.
- uxuxue lez zabiltzez alabatxu, ariñ ara da ariñ ona
- bestelako uxuxue nau, ime txikidxe lez, noraezien
UZABA
Ugazaba. Nagusia.
- gure uzaba total da ona, eztau eitxen aldarririk pe
- orren uzaba ezta ona ba, triperre utse da ta
- uzabari beran egunien gorbatie erregala tsagu
- erregaluek eta eitxen diez uzabai?
UZANDRA
Ugazabandrea. Baita ofizio bat irakasten duen maistra edo andrea ere.
- gure uzandriek ondo irakasten dau dxosten
- uzandra ona dakozu zuk, ondo konsiderata zauz
- sarietako uzandrie nor dozue ba? Uzandra gaztie
- uzandra gaztiek ezaten diez onenak
Azkuek ez du jaso eta D.A.R.k señora, ama de casa zentzuaz jaso du.
UZKIDXE LAKUE
Emakume lodia.
- berak uzkidxe lakuek atrapa dosku lekue da bienganien dxesarri biar
- arek uzkidxe lako andriek deitxu dost niri txankame
- berori gizona argala da, baie andrie dako uzkidxe lakue
