Z
ZABURREIDXE
Badaezpadako pertsona eta gauzak.
- zer da zaburreidxe dauena berton ba, nondik etorrikuek tiez ba
- zaburreidxen tartien topa dot erlojue
- zaburreidxe be eztau an gitxi, neu enuen bertara ezeitxik pe
Ikusten denez, Bermeon, pertsonei ere aplikatzen zaie, eta Azkuek jaso duen esanahia baino zabalagoa dauka.
ZAFA
Askatu.
- zafa amarrata dauen txikota
- zafa! Ez agarra aurkidxeri
- ekau neuri zure mandako izarien puntie ta zafa bestie
- au katie zafa, miñ eitxen dost eta
Gaztelerazko zafar = desatar hitzetik zuzenean hartuta dago.
ZAFRAN
Ugaritasunean.
- an dabiltzu a zafran, berak kure dauen beste enbragaz
- zafran ibil gariez sagarrak dxaten
- zafrie aurrek takoie, eurek kure dauien beste dirogaz
- zelako zafrie dakot ba, perzebak dxaten kantsa be enai eingo
Hitza, formaz, gaztelerazko zafra da, baina ez esanahia. Erdaraz dituen esanahiak, bat ere ez da egokia Bermeon erabiltzen den zentzua emateko.
ZAGAN
Atoian eraman. Konparazioan pertsonak eraman atoian.
- zueneko baporak geure bapora ekar dau zagan aberidxegaz
- bide guztidxen daruzaitxut zagan
- zuk e nozu eruten zagan, neuk korriten dot eta
- zagan artunde erun dau imie
Gaztelerazko zaga, llevar detrás hartu da, baina esanahi zabalagoa dauka.
ZAGIE
Zaga. Kasu honetan, norbaitek zaga bera eramaten duenean.
- amen nuen ni beronegaz zagiegaz
- bestelako zagie daruzu, botaidxona kaka saltzien!
- berau imie zagie da gero! Eskineren baten itxi biku
ZAIDXE ATARA
Zahia atera. Gaztelerazko caspa. Era guztietara astindu.
- motibo barik zelako zaidxe atara dost ba
- etor danien berari etsolakon abixe zaidxe ata tso
- edonori da edozeitxik ataten tso zaidxe
ZAKATZA
Arrainarena izan arren, konparazioan pertsonarena izango da.
- au arraiñe zarra da; zakatza dako onek itzal
- onek arraiñek freskuek tiez alabatxi, ez beitu zakatzera
- onek bakixu zer dakon, neure zakatza lez geixue
- zakatza gorritxute dator asarratute
Azkuek, Bermeoko Ortuzarren zita bat aipatuz Lekeition eta Ondarrun ere jaso du zentzu honetaz.
ZAKATZA GORRITXUTE
Haserre bizian.
- zakatza gorritxute etor dxast eperdikuek emoten
- noreiñe dator zakatza gorritxute ba, zer dala ta orrenbeste zarata?
- errozoiegaz nator zakatza gorritxute, ontxek entera naielakon zer zabiltzezen esaten
ZANAZURREK
Zaina eta hezurrak.
- neure zanazurrek ondo kantsata dauz, deskantsu apur bat barik
- biar asko eindxe on biar zanazurrek kantsata
- orren zanazurrek eztakoie deskantsuen biarrizanik beti dauz denkatsata ta
ZANKAPE / IE
Belaunpe edo zangope.
- enai kapaz zankapietako miñegaz, bakixu zemat bide eiñ dxun
- zuk pe zankapietako miñe dakozu?
- zankapien urten dost tunbuto batek
- zankapie igiri tsoie ikusteko zer dakon belaunien
Azkuek zankabe aldaera jaso du.
ZANTARKILLO
Lizunkeriak esaten eta egiten dituena.
- zantarkillo utse da bera agurie
- ez dxuen kale illunetatik gero, zantarkillo asko dabil ortik eta
ZANTARRA
Lotsagabea.
- zu zantarra, etor bia auna ia, arpidxe apurtuko tsut eta
- a lotsabako zantarra ezan da, nireitxik gauzek esaten on dana
- zeu zantarrori zeu, zeu zara, niri kondutie kendu dostazune
Ikusten denez, gure artean beste zentzu batetan erabiltzen da hitz hau.
ZANTARREIDXE
Jendaila. Zaborreria. Gauza zantarrak.
- zelako zantarreidxe dau amen erridxen ba
- bakixue zer zarien zuek zantarreidxe, zantarrak zarie
- likidaziñue dauela ta dxun nai, baie zantarreidxe baiño eztau
- plazan erosi dot au erropie, bienganeko zantarreidxetan
- beti diñozu zantarreidxetan topa zu le
- nik eztot topaten eguno be ezer zantarreidxetan
Arraro zamarra izan arren -ria eta ez -keria atzizkia erabiltzea, hemen, horrela gertatu da:
zantar + ria → zantarreria.
ZANTARRILLO
Lizuna.
- zantarrillo, zu beti berduleidxek esaten
- aren gixona zantarrillo bat da, eztau enbrarik beituten eztauenik
ZANTARRUA
Lizuna.
- neska gaztetxuen onduen dxesarritxe, txiste berdiek kontaten ibilltxen da a zantarrue
ZANTZUE
Irrintzia.
- San Juantan oten diez Bermioko andrak zantzuek botaten goiko plazan
- trikitixie entzun hutsegaz zantzuek urteten dost!
ZAPASALTO BATEN
Azkar. Joan-etorri baten.
- zapasalto baten dxungo nai bisitxie eitxen
- etorri zapasalto baten, errekado bat dakotsut esateko ta
ZAPAZTO
Zapa handia duena. Konparazioan orraztu barik ibiltzen dena.
- zu zapazto, orrek uliek orraztuten tire etzera
- sekule uliek orraztu be etxuz eitxen zapazto arek
ZAPIE
Zapa. Begiak estaltzen dituen ile multzoa.
- dakon zapiegaz aurrekue be eztau ikusten
- ebai xuz orrek uliek edo bota atzerantz
ZAPUTZ
Lepoa.
- zelako asarrakuntzie on da ba, azkanien zaputzetik agarrata atara dau aitxek semie
- agarra zaputzetik txiplazo bi emoteko
- agarraten batsut zaputzetik, zeure amak pe ez zaitxuz ezetuko
Hiztegietan beste zentzu batez agertzen da, baina Azkuek, parte superior del tronco desde donde arrancan las ramas jartzen du. Beraz, hori izango litzateke definizioa, baina pertsonei aplikatuta.
ZAPUZKADA
Bultzada.
- nok emon dost niri zapuzkadie? Ia nor esan dan
- zapuzkada andi bategaz bota dau andik
- emoten bastazu zapuzkada geidxau, enai esango zure lagune
Zaputz hitza bera dugu, egokia ez bada ere, -kada atzizkia erantsita.
Izenaren funtzioa betetzen du.
ZAPUZKADAKA
Bultzadaka.
- zapuzkadaka bota gaitxuz etzetik
- zapuzkadaka ibil gariez ziñien sartzieko
- lameran be jente asko dauenien zapuzkadaka ibil bi de dxantzan eitxeko
Kasu honetan, ka moduzko adberbioa egiteko atzizkia sartu da.
ZARKILLE
Nagusien gauzak egin edo esaten duen umea, mutila zein neska.
- orregaz zarkilliegaz ez ibilltxeko diñotsut, lar daki orrek eta
- zemat taki ba, zarkilliaue da
- zarkillien antza etso kentzien iñok pe
- dana daki berak; berak zarkilliek esan tsu ori?
Konposizioan, -killa atzizki txikigarria lotu zaio zar izenari.
ZARRAZO / IE
Lanbro.
- itxosuen zarrazoiegaz ezebe ezta ikusten
- ikusten zan dan, aulako zarrazoi andi bet datorrela
- onek zarrazoiek eztau itxiko ezer eitxen be
Gaztelerazko cerrazon = oscuridad grande ocasionada por nubes negras hitza da honen oinarria, baina esanahia ez da bera.
ZARTAZO / UE
Kolpea.
- isillik ezpazauz zartazue daruzu
- emon tsozen zartazuekaz, idxe illdxe itxi dau
- zartazo bat emon, neure partez
- ill dxau zartazoka mutille
Kasu honetan ez du -ada atzizkia hartu, -zo atzizkia baizik. Askotan gertatzen da fenomeno hau Bermeon, hau da, gaztelerazko atzizki bat hartzea.
zart + zo → zartazo. Hala ere, esan beharra dago, zartada hitza ere erabiltzen dela eta biak ia ia parekaturik daukatela erabilera.
ZATI BITXU
Erdi bi.
- ori etzie zati bitxute dau, len bat ezan da dana
- bidxotza be zati bitxute dakot, baie ez bategaz ez bestiaz enau
- au ogidxe zati bitxu, imiri emoteko
ZATIKE POTRIKE
Zati-zatika.
- zatike potrike zabiltzez atune pixeten, botaixu dana eztakozu or ezer da
- emoteko okiñ dxosten dirue zatike potrike emon dost
ZAZKELA
Pertsona zikina.
- zazkela zer zara ba, sundie Mañutik pe asma!
- zazkela matxue bera, beti erropa bardiñekaz
- arek zazkelak atzazalak beti kakagaz beteta!
ZAZPI SUETAS
Beti arazoetan dagoen pertsona.
- aregaz zazpi suetasegaz nora zuez ba, baietz folloieran baten sartun
- a zazpi suetasa baietz laster kartzelan sartun
- zazpi suetasa zer zara ba, txarto amaitxuko zu
ZAZPIKIDXE
Pertsona mugikorra, geldi egoten ez dena. Horren ondorioz esamesa guztien jabe egiten dena.
- zazpiki utse da au imie, lotu be ezta eitxen
- ori andrie zazpikidxe da alabatxu, danagaz enteraten da
- zazpikidxen antzeko imie, zelako sanblazitxie erungo zu ba
Hitz honen esanahia zabalagoa da, ez da hitz horren zentzu konkretura mugatzen. Kintanak impaciente definitzen du.
ZAZPISUETE
Saltsa guztietako perrexila deituko genukeena.
- zer da bera gixona ba, zazpisuetie be ezta makala
- zazpisuetatxue da berau mutille, baie tire
- non dau ameko etzeko zazpisuetie ba?
Azkuek, Mundakan jasotako definizioan gorrón jartzen du.
ZEMAKURE
Ugari. Nahi den guztia. Zenbat gura.
- arraiñe dau plazan zemakure
- zemakure pastel okiñ dxu dxatekuen
- artun zeuek guzuen beste, zemakure dau te
- atzo ta gaur zemakure euri eiñ dxau
- zemakure asinature aproba txuz
Fonetikazko aldaketei ezker, honelako zenbait hitz sortzen da.
zenbat gura → zemakure.
ZEMAT KURE
Nahi beste.
- lebatza ekar dauie kalatik zemat kure!
- dirue nik? Zemat kure!
ZEPAITXE
Zerbait.
- zepaitxe eiñ dxatzo ezta etorri biarrera ta
- asarratu eiñ dxe, bestiek zepaitxe esan tso ta
- zepaitxe erosi biar dauela ta, dendara dxun da
zerbait → zepaitxe.
ZER DAN EDO ZER EZTAN
Informazio bila.
- dxakin dxunien zer pasaten dan, bertara dxun gariez zer dan edo zer eztan obeto dxakitzeko
- zer dan edo zer eztan entera arte ez gara mobiduko
ZER DATOR MENDI GORRITXIK BERA
Harridurazko esaldi hau, luzea izan arren normalki erabiltzen zen duela gutxi, gaur eskasagoa da erabilera.
- zer dator mendi gorritxik bera! Noixik zu olan elegante dxantzitxe?
- zelako kotxie erosi dauien ikusi dozu? Zer dator mendi gorribdk bera!
- zer dator mendi gorritxik bera? Ba loteridxek urten dostela
- e? Zeu zapata barridxekaz da, e? Zer dator mendi gorritxik bera
ZER… ETA ZER… ONDOKUEK
Ze otxokuarto!
- zer da zer Bilbo ondokuek, zeu tire gure bazu, baie ni ez eruen
- ama dirue ekau. Ze diro da ze diro ondokuek, ez dotsut emoten dirorik
- telebisiñue gure dot ikusi nik. Ze telebisiño da telebisiño ondokuek, eztau telebisiñorik
ZEREIKUSIKO / UE
Ederra, handia, harrigarria den zerbait.
- zerikusiko erlojue erregala tsuie, zeure egune ezan da la?
- zelako txaleta eiñ dxau zure lagunek; zerikusikue alabatxi
- atzo emon dauien pelikulie zerikusikue ezan da
D.A.R.k Bermeoko Ortuzarren zita bat aiparten du, beraz, Bermeon jasotakoa da hitz hau. Gaur egun, gazteen artean entzuten ez bada ere, erabilera oso zabala daukate hiru formek.
ZERENTENIDUEK
Harremanak. Nolabaiteko erlazioa izan.
- zerenteniduek dakoz aregaz mutillegaz ela?
- bai, zerentenidu andidxek takoz, eztaitx noizik baie
ZEREÑEKIDXEN / ON
Konturatu gabe zerbait egiten aritzea. Zerbait egitearren.
- zereñekidxen asi ta gero dana akaba
- zereñekidxon zereñekidxon, dxan da dxan, da biberak akaba
- amen zauzen arte, zereñekidxen jersie eingo dostazu
- aiuntamientuen be alan oten diez, zereñekidxen biarrien
zereginean → zerekinean → zerenekian → zereñekidxen.
ZERIKUSIDXEN
- Ikusgarria. Harrigarria.
- eztau zerikusi andirik, dxaidxek ezan da be
- ba Gernikeko dxaidxetan zerikusidxe ezan da ba
- aren ezkontzie zerikusidxe ezan da alabatxi
- Ederto. Primeran.
- zerikusidxen ein tsu erropie alatxu
- atzo aiñ dxoten tartiek zerikusidxen urten dost
- zerikusidxen pintxe tsu etzie pintoreruek
ZERKILLO
Zirrikitu.
- zerkilluetatik datorren aixie…
- ondo sarratu zerkillo guztidxek zaratarik ez entzuteko
- zerkilluetatik eskapaten dau berotasun danak
ZEROIE LEZ PUZKE
Katxalote. Konparazioan erabiltzen da.
- zeroie lez dator puzkadaka
- zer zara ba, zeroie zara orrenbeste zarata eitxeko la?
- zeroi txikitxu baten antza dakozu
- zeroiek Izaron atzien lo, ta zu eurek lez, zu be lo
ZIDXAU / E
Ziaboga. Konparazioan, pertsona, animalia edo kotxe batek horrelako zerbait egitea.
- zidxauek txarto urten tsoie da denpora asko galdu dauie
- orrek kotxiek zelako zidxaue eiñ dxau ba
- astue be trankill trankill dxun da beran bidien, baie ikusi dauenien, berak pe zidxaue eiñ dxau
- da arek, neu ikusi nauenien zidxaue eztau eitxen?
ZIDXE
Zirikatu.
- beti zabiltzez neu zidxeten, zeitxik eitxen zu ori ba?
- zidxeten zidxeten ibillitxe be eztau eitxen ein bi dauena
ZIENTZI / DXE
Adimena.
- zientzi bako personie da, eztako ganorarik
- neu bixi naien artien artun zientzidxe gero
- aspaldidxon zientzidxe be galdute nabill
Gaztelerazko ciencia hitz farfailtsua erabili da beste izen hori sortzeko.
ciencia → zientzia → zientzidxe.
ZINGELEKUE
Jaka eta berokiek atzealdean izaten duten irekidura.
- atziñe eruten zan dizen erropak datoz modan, zingelekodun dxakiek eta abriguek
- neuk pe badakot zingelekodun abrigo bat, atziñekue
- andrak! Atara zingelekodun erropa guztidxek, modara dxungo gariez da
ZINTXIE
Zartada Kolpea. Bronka.
- arek atara dosten zintxie, telebisiñue dala ta eztala
- emoten tsuten zintxiegaz beie be dxo eingo zu
- neu pe zintxie atara bikot neuk kure dotena eitxeko
Gaztelerazko cinta hartu eta jasan dituen fonetikazko aldaketari esker, hitz berri bat sortu da.
ZIRIZIRIDXE
Tobogan.
- ziriziridxetara baguez, olgetan ibilko gariez
- onek, frakak ekar dostez apurtute ziriziridxetan ibillitxe
- e zuez geidxau ziriziridxetara eztot eitxen dxaboitxeko be ta
ZIRIZIRIKE
Irristadan. Laprastadan.
- zirizirike dxun da andik bera, bera kotxie
- miñ eiñ dxot popan, zirizirike ibill gariez da arri bet dxo dot
- eskillaratan pinkidxe dakoie tez, zirizirike dxun nai eskillatatik bera
- euridxe danien, Lameran zirizirike ibilltxeko moduen oten da
Azkuek Mundakan jaso du, baina jokoa dela dio, beraz, zentzua ez da berdina.
ZITXELA
Zitala.
- kontuz horregaz morroiegaz zitxela da ta!
ZIRRIZARRA / IE
Katarro bat dagoenean eta bularreko estua genatzen denean sortzen den zarata.
- zirrazarra andidxe dakot, zeuzer artun biarko dot
- zirrizarrie bigunduteko bedarran kataplasmie imiñi
ZOKILLE
Pertsona dorpea. Trauskil.
- zelako zokille da ori mutille, nobidxerik pe eztau okingo
- zokille ezan da beran bixi guztidxen
- zokille lez dxan, zokille lez ibilli, da zokille lez ilko da
- aldiano zokille dozu, da berak pentsaten dau zeuzer dale
Zokila lur-zati handi eta gogorra da. Horregaitik, askotan, zokil hitzari aldeano hitza gehitzen zaio.
ZOLTZIÑE
Zoldu egitea. Itzemin.
- zoltziñek urten dost surren
- orrek zaldarrak zoltziñera ekartie bi dau
- zoltziñek miñ andidxe emoten dau, baie ariñau osatuko dxatzu
zoltze → zoltzia → zoltzina → zoltziñe.
ZOR DA ARTURENAK
Kontuak egiten direnean erabiltzen da.
- zor da arturenak zemat dizen ikusitxe, orduen ikusiko du ze diro geratuten dan
- kitxu kitxuten urten du, zorrak eta arturenak igualak ezan dizelakon
ZORIGOGORREKO MARTA
Hau zoritxarra! Enebada!
- zer esan dauie, azidentie on dala? Zorigogorreko marta, neure semie ezango da
- zorigogorreko marta! Zer da beronegaz imiegaz ein biar dotena ba?
- egualdi txarra dakar da gixonak itxosuen, zorigogorreko marta, ze ikusteko gauz!
ZORRI ILLE BIZTUE
Aberats berriak.
- zer diño orrek ba? Prosperata dauela? Bai ba, zorri ille biztute dakozu ori
- aspaldidxon on dizen irebazidxekaz, atzerantz eiñ dxauie zorri ill bizin guztidxek
- baie esaten dauie, zorri ille biztue txarrena dala
ZORRIBIZTUE
Aberats berriak.
- hori zorribiztue, atzorarte kaka jaten ibili badan zer dakar oin
- aberatsa ein danetik hori zorribiztue eztau aman semerik aguantako dauenik
ZORRIZTO
Gaur egun ez dago zorririk, edo, behintzat oso gutxi ikusten da. Baina garai bateko miseria hori kontutan izanda, gaurko aberatsei aplikatzen zaie, hau da, garai baten pobreak izan, eta orain ere pobreak izanda dirutsuak moduan agertzen direnei.
- bestelako zorriztue da berori, da okiñ ez dxateko be
- zulako zorriztuekaz eztot kure tratorik
- or famelidxen danak tiez arro zorrizto batzuk
ZOTZ BATEITXIK
Txikikeriengatik.
- zotz bateitxik asarratu diez, da eztau inor bakerik eingo dauenik
- ene alabie! Zotz bateitxik asarratutie be
- auntxe be zotz bateitxik zauzie alkarren ala
ZOZO / UE
Zakil.
- zozue ikusi tsat areri gixonari
- da zer, zeuk pe zozue eztakozu ba?
- ondo gorde zozue, katuek dxan barik
Berriro ere txori baten izena erabili da beste izen bat deskribatzeko.
ZOZOLIÑUE
Umeen zakiltxoa.
- zozoliñotxue atara txixe eitxeko
- ama nik eztot kure bañerara sartun zozoliñue ikusten dxast eta
- ba zozoliñue ez ikusteko fraka ta guzti sartun bañerara
Zozo hitza diminutiboan jarrita erabilizen da.
ZUEZGORA
Zuriz gora, Hau izango litzateke hitza. Konparazioan erabiltzen da, esaterako begiak gora begira jarri ezkero, begiko zuria besterik ez da ikusten. Arrainak, gora begira jartzen direnean tripa zuria ikusten zaie eta hau dirdaitsu agertzen da.
- begidxek zuezgora on da tunbeta beringanien, illen antzagaz
- urregorrizko gauzek ikusten dotezenien begidzek pe zuezgora paraten dxastez
- an, para da zuezgora, oraiñ ez esan iñok pe ezebe
ZUK TAKOZU ARUE
Zelakoa… Gaztelerazko torta izango litzateke.
- nok esan dotsu zuri ni enaiela etorriko, arek? Zuk dakozu arue, zelan enai etorriko ba?
ZUK TAKOZU ATZA
Zelakoa… Gaztelerazko torta izango litzateke.
- amar metro tela biarko dozule kortiñie eitzeko? Zuk takozu atza, baitxe hogei metro be
ZUK TAKOZU BREKEKE
Sinistu ere ez. Gaztelerazko torta izango litzateke.
- enebada! Zuk takozu brekeke, Gabonak ganien da ondiño olentzeroko erropak eitxeko
ZUK TAKOZU MUNDUE
Gaztelerazko torta izango litzateke.
- zuk takozu mundue! Santainfanzian bizi zara, zeure libruek eta zeure diskuetatik urten be eztozu eitxen
ZUMURUTUE
Pertsona serioa, barnekoia. Uzkurra.
- gure aitxitxe total zumurutue ezan da, moso bat pe ez dotsu emoten ezan
- ori mutille zelako zurumutue da, barrerik pe eztau eitxen
ZURRUPURRUE
Katarroa dagoenean arnasa hartzeko eragozpena dagoenean, batez ere umeetan.
- onek imiek zurrupurrue dako
- zurrupurruentzat eukalito lurrune da ona